Abstract
Between the 1521-1699, in the northern part of the
Black Sea, the texts about religion, history, law, literature, language,
chemistry; written in Kipchak Turkish by using Armenian letters have an
important place in Turkish language and literature. In these texts; Polish,
Russian, Ukrainian and Armenian words are very few and the basic vocabulary and
morphology of the texts are Kipchak. The texts, which consist of approximately
thirty thousand pages, contain many structures in need of morphological, phonetic
and semantic analysis. In this
study, it is aimed to determine the names derived from the suffix +DAş in the meaning of “togetherness,
partnership, comradeship” found in the Armenian Kipchak Turkish texts and to
reveal the semantic features of these names. A total of sixty names derived
from +DAş which of forty-two Turkish,
eleven Arabic, five Persian, one Greek and one Armenian nouns were identified.
It is also aimed to reveal the semantic properties of these derivatives. In
order to show that the names derived from +DAş
in the Kipchak Turkish by using Armenian letters have a richer appearance they
were compared to the texts of the other periods of Turkish literature. In this study, document analysis model
was used and contextual analysis was performed. Thus, diachronic and synchronic
views of the derivatives of the + DAş
suffix were presented.
Keywords
The nouns derived from the suffix +DAş the suffix +DAş in the Kipchak Turkish by using Armenian letters the derivatives from the suffix +DAş
References
- Arat, R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin), Ankara: TDK Yayınları.Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.Berbercan M.T. (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der Islamischen Literatursprachen Mittelasiens. Leiden: Brill.Caferoğlu A. (1929). Türkçede “DAŞ” Lâhikası, Türk Halk Bilgisine Ait Tetkikler I, İstanbul: İktisat Matbaası.Clauson, S.G. (1960). Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdi Xan. London: E. J. W. Gibb Memorial Series, New Series, XX.------------------ (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.Çeneli, İ. (1997). Kırım Tatarcasında Yapım Ekleri, (çev. Mustafa Argunşah), Ankara: TDK Yayınları.Çelik, Ü. (1996). Ali Şîr Nevâyî- Leylî vü Mecnûn, Ankara: TDK Yayınları.Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri: Osmanlı Lehçesi. (çev. Ali Ulvi Elöve), İstanbul: Maarif Vekâleti.Doerfer, G. (1967). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Band III. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.Durgut, H. (1995). “Şeyh Süleyman Efendî-i Buhārî Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmānî (Cild-i Evvel)” Adlı Eserin Transktipsiyonu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Eraslan K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.Ercilasun, A.B., Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri Notlar-Dizin, Ankara: TDK Yayınları.Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I-II, Otto Harrassowitz, Wiesbaden. Ergin, M. (1998). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.Timurtaş, F. K. (1994), Eski Türkiye Türkçesi, İstanbul: EnderunGabain, A. (1995), Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.Garkavets, A. (2002). Kıpçakskoe Pis'mennoe Nasledie I, Katalog i Teksti Pamyatnikov Armyanskim Pismom, Almaty.-------------(2007). Kıpçakskoe Pis'mennoe Nasledie II, Pamyatniki Duhovnoy Kulturi Karaimov, Kumanov- Polovtsev i Armyano- Kıpçakov, Almaty. -------------(2010). Kıpçakskoe Pis'mennoe Nasledie III, Kıpçakskiy Slovar po Armyanopismennım Pamyatnikam XVI-XVII Vekov, Almaty.Güzeldir, M. (2002). Abuşḳa Lüġati (Giriş- Metin- İndeks). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Hamilton,, J. R, (1998). Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Budhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (çev. V. Köken), Ankara: TDK Yayınları.Karaağaç, G. (1997). Mevlâna Lutfi Divanı, Ankara: TDK Yayınları.Karaörs, M. (2006). Ali Şîr Nevâyî - Nevâdirü’ş-Şebâb, Ankara: TDK Yayınları. Karasoy, Y. (1989) Şiban Han Divānı (İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş- Metin- Dizin, Ankara: TDK Yayınları.Kaya, Ö. (1996). Ali Şîr Nevâî - Fevâidü’l-Kiber, Ankara: TDK Yayınları.Kononov A. N. (1956) Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazıka, Moskva-Leningrad: “Akademiya NAUK SSSR”.Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK Yayınları.Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Menges, K.H. (1956). Das Çaġatajische in der persischen Darstellung von Mīrzā Mahdī Ḫān, Akademie der Wissenschefen und der Literatur Nr. 9. Wiesbaden,Öztürk, F. (2005). Molla Nizamü’d-din Ahunum. “Hikmet-i Nizamü’d-din (c. II, 1a-55b varaklar). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkoloji Anabilim Dalı.Radloff, W. (1893-1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I-IV. St. Peterburg. (1960. I-IV. Leiden; 1963. I-IV, Moskva). _______. 1928. Uigurische Sprachdenkmäler. Leningrad.Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura. Sami, Ş. (2015). Kamus-ı Türki, Ankara: TDK Yayınları.Şçerbak, A.M. (1977), Oçerki po Sravnitelnoy Morfologii Tyurkskih Yazıkov: İmya. Nauka, Lenigrad. Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: Sanat Kitabevi.Tenişev, E. R. (1988). Sravnitel'no-istoriçeskaya Grammatika Tyurskih Yazıkov (Morfologiya). Moskva: Nauka.Türkay, K. (2002). Ali Şir Nevâyî-Bedâyi’ül-Vasat, Ankara: TDK Yayınları.Türkçe Sözlük. (2005) 10. Baskı. Ankara: TDK Yayınları.Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 73 235v/3-450r 7) Giriş -Metin-İnceleme-Analitik Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.-----------(2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.-----------(2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi. -----------(2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.
Abstract
1521-1699 yılları arasında, Karadeniz’in kuzeyinde, Ermeni
harfleri kullanılarak din, tarih, hukuk, edebiyat, dil, kimya gibi birçok
farklı konuda Kıpçak Türkçesi ile yazılmış metinler, Türk dili ve edebiyatında
önemli bir yere sahiptir. Metinlerde; Lehçe, Rusça, Ukraynaca ve Ermenice
sözcükler çok az sayıda olup metinlerin temel söz varlığı ve morfolojisi Kıpçakçadır.
Yaklaşık otuz bin sahifeden oluşan oldukça hacimli bu metinler morfolojik,
fonetik, semantik açıdan incelenmeye
muhtaç birçok yapı barındırmaktadır. Bu çalışmada, Ermeni Harfli Kıpçak
Türkçesi metinlerinde tespit edilen “beraberlik, ortaklık, yoldaşlık” anlamı
katan +DAş isimden isim yapma ekinden
türeyen isimlere yer verilmiştir. Metinlerde tespit edilen kırk iki Türkçe, on
bir Arapça, beş Farsça, bir Yunanca ve bir Ermenice kökenli sözcükten türeyen
toplam altmış ismin ayrıca anlamsal özelliklerinin ortaya konması
amaçlanmıştır. Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi metinlerindeki +DAş ekiyle türeyen isimlerin diğer
dönem metinlerine oranla daha zengin bir görünüm sergilediğini ortaya koymak
amacıyla Eski Türkçeden itibaren Türkçenin tarihi dönem metinlerinde tespit
edilen +DAş ekiyle türeyen isimlerin
verilmesi aynı zamanda mukayeseli bir çalışma yapılmasına imkân vermiştir. Doküman
analizi modeli kullanılan çalışmada içeriksel analiz yapılmış, +DAş ekinin türevlerinin tarihsel ve eş
zamanlı görünümleri ile ekin tarihi seyri ortaya konmuştur.
Keywords
+DAş İsimden İsim Yapma Eki Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi Metinlerindeki +DAş Eki +DAş Ekinin Türevleri
References
- Arat, R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin), Ankara: TDK Yayınları.Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.Berbercan M.T. (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der Islamischen Literatursprachen Mittelasiens. Leiden: Brill.Caferoğlu A. (1929). Türkçede “DAŞ” Lâhikası, Türk Halk Bilgisine Ait Tetkikler I, İstanbul: İktisat Matbaası.Clauson, S.G. (1960). Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdi Xan. London: E. J. W. Gibb Memorial Series, New Series, XX.------------------ (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.Çeneli, İ. (1997). Kırım Tatarcasında Yapım Ekleri, (çev. Mustafa Argunşah), Ankara: TDK Yayınları.Çelik, Ü. (1996). Ali Şîr Nevâyî- Leylî vü Mecnûn, Ankara: TDK Yayınları.Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri: Osmanlı Lehçesi. (çev. Ali Ulvi Elöve), İstanbul: Maarif Vekâleti.Doerfer, G. (1967). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Band III. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.Durgut, H. (1995). “Şeyh Süleyman Efendî-i Buhārî Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmānî (Cild-i Evvel)” Adlı Eserin Transktipsiyonu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Eraslan K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.Ercilasun, A.B., Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri Notlar-Dizin, Ankara: TDK Yayınları.Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I-II, Otto Harrassowitz, Wiesbaden. Ergin, M. (1998). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.Timurtaş, F. K. (1994), Eski Türkiye Türkçesi, İstanbul: EnderunGabain, A. (1995), Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.Garkavets, A. (2002). Kıpçakskoe Pis'mennoe Nasledie I, Katalog i Teksti Pamyatnikov Armyanskim Pismom, Almaty.-------------(2007). Kıpçakskoe Pis'mennoe Nasledie II, Pamyatniki Duhovnoy Kulturi Karaimov, Kumanov- Polovtsev i Armyano- Kıpçakov, Almaty. -------------(2010). Kıpçakskoe Pis'mennoe Nasledie III, Kıpçakskiy Slovar po Armyanopismennım Pamyatnikam XVI-XVII Vekov, Almaty.Güzeldir, M. (2002). Abuşḳa Lüġati (Giriş- Metin- İndeks). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Hamilton,, J. R, (1998). Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Budhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (çev. V. Köken), Ankara: TDK Yayınları.Karaağaç, G. (1997). Mevlâna Lutfi Divanı, Ankara: TDK Yayınları.Karaörs, M. (2006). Ali Şîr Nevâyî - Nevâdirü’ş-Şebâb, Ankara: TDK Yayınları. Karasoy, Y. (1989) Şiban Han Divānı (İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş- Metin- Dizin, Ankara: TDK Yayınları.Kaya, Ö. (1996). Ali Şîr Nevâî - Fevâidü’l-Kiber, Ankara: TDK Yayınları.Kononov A. N. (1956) Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazıka, Moskva-Leningrad: “Akademiya NAUK SSSR”.Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: TDK Yayınları.Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Menges, K.H. (1956). Das Çaġatajische in der persischen Darstellung von Mīrzā Mahdī Ḫān, Akademie der Wissenschefen und der Literatur Nr. 9. Wiesbaden,Öztürk, F. (2005). Molla Nizamü’d-din Ahunum. “Hikmet-i Nizamü’d-din (c. II, 1a-55b varaklar). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkoloji Anabilim Dalı.Radloff, W. (1893-1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I-IV. St. Peterburg. (1960. I-IV. Leiden; 1963. I-IV, Moskva). _______. 1928. Uigurische Sprachdenkmäler. Leningrad.Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura. Sami, Ş. (2015). Kamus-ı Türki, Ankara: TDK Yayınları.Şçerbak, A.M. (1977), Oçerki po Sravnitelnoy Morfologii Tyurkskih Yazıkov: İmya. Nauka, Lenigrad. Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: Sanat Kitabevi.Tenişev, E. R. (1988). Sravnitel'no-istoriçeskaya Grammatika Tyurskih Yazıkov (Morfologiya). Moskva: Nauka.Türkay, K. (2002). Ali Şir Nevâyî-Bedâyi’ül-Vasat, Ankara: TDK Yayınları.Türkçe Sözlük. (2005) 10. Baskı. Ankara: TDK Yayınları.Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 73 235v/3-450r 7) Giriş -Metin-İnceleme-Analitik Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.-----------(2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.-----------(2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi. -----------(2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Journal Section | Research article |
| Authors | |
| Publication Date | December 20, 2019 |
| Submission Date | November 18, 2019 |
| Published in Issue | Year 2019 Volume: 3 Issue: 2 |
LİSANS
TÜRKLAD'ın içeriği Creative Commons Atıf-Gayriticari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır. E-ISSN: 2587-1293
Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü – Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Rektörlük Yerleşkesi ELAZIĞ-TÜRKİYE / Telefon: +90 424 237 00 00 – 3525 / 3637; Belgeç: +90 424 233 00 62; elmek: uluturklad@gmail.com