Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları

Abstract

Dilimizde yazılış ve okunuşları bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelere eş anlamlı kelimeler denir. Eski ifadeyle buna müteradif (1. Birbirine tâbi olan, birbiri ardınca giden. 2. dilb. Yazılışları ayrı, anlamları bir olan (kelimeler), eş anlamlı, sinonim(Batı dillerinde)) denilmekteydi. Bu tür kelimeler ifade içerisinde birbirlerinin yerini tutabilir. Anlamdaş kelimelerin birisi veya birkaçı genelde yabancı kökenlidir.
Eş anlamlı kelimeler, cümlede birbirleri ile yer değiştirdikleri zaman cümlenin anlamında herhangi bir değişiklik, daralma veya bozulma olmaz. Kelimelerin eş anlamlı olup olmadıkları cümle içindeki kullanımlarından belli olur. Bir kelimenin farklı cümlelerde değişik eş anlamları da olabilir. Bu sebeplerden ötürü Ziya Gökalp’in işaret ettiği doğrultuda “müteradif kelimelerden Türkçesini almalı”yız.
Eski Türk Edebiyatı alanında çalışanların malumu olduğu üzere, nâsir ve nâzımlarımız üç dilin (elsine-i selâse) imkânlarını en güzel ve en doğru biçimde kullanmışlardır. Bundan dolayıdır ki eski aydınların kelime dağarcıkları geniş ve anlatımları mükemmeldir. Belki bu yüzden bugün onların kullandıkları bazı paralel ifadeleri Türkiye Türkçesine aktarırken veya dil içi çeviri yaparken zorlanıyoruz.
Diğer taraftan eski metinlerde kelime seçimi yapılırken işlenen konu, yazarın eğitimi, mesleği, muhatabın seviyesi gibi birçok etken göz önünde bulundurulmuştur. Kânî’nin Münşeatı; edebiyatımızda görülen süslü nesrin en güzel örneklerindendir. Uzun tamlamalarla (üçlü, dörtlü, beşli, altılı ve daha fazla kelimeden meydana gelen) örülü cümleler, mübalağalı bir şekilde övülen muhatabın isminin veya unvanının önüne getirilen sıfatlar başlı başına inceleme konusudur. Bu bağlamda Kânî’nin Münşeatı’nda yer alan mektupların başlıkları da oldukça dikkat çekicidir. Hem başlıklar hem de hitaplardaki kelime seçiminde görülen eş anlamlı kelimeler bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir.