Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi

Öz

Türkiye'de ilk sosyoloji dersi Dâr'ul-Fünûn 'da
kurulan kürsü çevresinde kurucusu Ziya Gökalp tarafından verilmiştir (1914). Bu
tarih dolaylı ya da dolaysız bir çok yaklaşımlarda sosyolojinin ülkeye girdiği
tarih olarak kabul görmüştür. Oysa bunun itibari bir başlangıç olduğu
muhakkaktır. Çünkü ülkede sosyoloji ile temas eden, gerek konulan açısından
gerekse Batıda sosyoloji çalışan insanlarla ilişki halinde olan düşünür ve
onların etkinlikleri 1914 yılının çok öncesinde başlamış ve devam etmiştir. Bu
başlangıcı Tanzimat dönemine kadar götürmek mümkündür.

Tanzimat döneminde Batıya açılan Osmanlı aydını
Batıdaki gelişmeleri yayın etkinliklerinde izlemenin yanı sıra Batılı dostlar
edinmek suretiyle üzeıüde durulması gereken önemli kültür çevreleri
oluşturdular. Onların mensup oldukları bu çevrelerle gerçekleştirdikleri
kültürel etkileşim, yeni anlayışlann yanı sıra yeni yöntem ve disiplinlerin de
Osmanlı kültür dünyasına aktarılmasına neden oldu. Söz konusu sürecin ilk
önemli ülünleri ise süreli yayınlarda kendini göstermeğe başladı. Bu çerçevede
sosyolojik düşünceye hizmet etmiş olan yayın organları şunlardır : Muhbir,
Ulûm, Mecmua-i Fünûn, Servet-i Fünûn, Malumat, Envâr-ı Ulûm, Ceride-i Havadis,
Hazine-i Evrak, Basiret, Tasvir-i Ejkfr vs... Bütün bu süreli yayınlarda yer
alan, toplumsal ve siyasal tanıklıklarını sosyolojik düşünceye özgü olarak dile
getiren ve bu nedenle de dönemin sosyologları olarak nitelenmeye layık olan
yazarlar ise şöyle sıralanabilir : Şinasi, Ali Suavi, Münif Paşa, Namık Kemal,
Ahmet Cevdet Paşa, Ahmet Mithat, Ahmet Rıza, Ahmet Şuayip, Bedii Nuri, Satı El
Husri, Sait Halim Paşa, Şehbenderzâde Filipeli Ahmet Hilmi, Prens Sabahattin
vs...

Bu incelemede sosyolojik
düşüncenin Osmanlıya özgü gelişim serüveni söz konusu aynntı içinde ele alınarak
analiz edilmektedir. Bunun için dönemin süreli yayınlan özgün metinleri ile
gözden geçirilmektedir. Belirtilen yaklaşımların daha derin ve ayrıntılı
tahliline imkan vermesi açısından iktisadi ve sosyolojik